Мобилдик режим
|
АЛМАМБЕТ |
Анын минтип Манаска ак кызмат кылып, өзү туулуп өскөн эли кытайга каршы кол баштап барышы өз ата мекенине чыккынчылык катары каралбайт. Тескерисинче, мында кытай элин адилетсиз кандардын зулум бийлигинен эркиндикке чыгаруу сыяктуу бийик идеал жатат. Эл-жерди сүйүүнүн идеал образы да А-тин образына байланышкан. Анын эл-жерди сүйүүсү, «элди сагынбас эр болбойт, үйүрүн сагынбас ат болбойт» — дегендей, башка жерде канчалык сый урматта жүрсө да, эли-жерин эстен чыгарбай куса болуусу аркылуу берилет. А-тин образы жана ага байланышкан окуялар өзүнүн алгачкы башатын кыргыз элинин байыркы доорлорунан алат. Биздин күндөргө чейинки өсүп-өнүгүүсүндө ал улам кийинки коомдук мамилелердин, эл башынан кечирген окуялардын таасири менен сюжет жагынан да, образ жагынан да өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Натыйжада анын образы көөнө мифтик-фантастикалык элементтерге бай маданий каармандан биздин күндөргө жакын тарыхый доордун конкреттүү реалдуу каарманына өсүп жеткен. А-тин образына байланыштуу окуялардын эң байыркыларынын бири өз атасы менен кагылышы энелик доордон аталык доорго өтүү мезгилиндеги социалдык конфликтинин натыйжасы. Аталык бийликтин күчкө кириши башта баланын кимден туулгандыгына кайдыгер караган энелик доордун укук нормаларына каршы келип, эми баланын закондуу атасынан туулушун талап кыла баштаган. Тескерисинче болгон учурда ата менен законсуз туулган баланын ортосунда касташуу келип чыккан. Мунун өзү дүйнө элдеринин уламыш, легенда, жомок, эпос өңдүү оозеки чыгармаларында кеңири чагылдырылган. Бу мотив ата менен баланын касташуусу деген тема менен илим дүйнөсүнө маалим. А-тин эпикалык өмүр баянындагы бойго бүтүшүнөн баштап эрезеге жетип, атасы Соорондүк (Азизкан) менен кандуу кагылышка барганга чейинки мотивдердин бардыгы тең дүйнө элдеринин эпикалык чыгармаларындагы биз эскерген ошол ата менен баланын касташуусу деген байыркы (энелик доор ыдырай баштагандан тартып) сюжеттин салтуу мотивдери менен окшоштугу А-тин образынын эң байыркылыгын ырастайт. А-тин Коңурбай, Эсенкан жана башкалар жакын туугандары менен пикир келишпестигинин алгачкы башаты да ушул эле энелик доор менен аталык доордун кагылышынын бир көрүнүшү. Коомдо эркектердин үстөмдүгү жеке атанын гана эмес, ал таандык болгон чоң бүлөнүн же уруунун эркек өкүлдөрүнүн да «законсуз туулган балага» кастыгын туудурат. Бул да өз учурунда дүйнө элдеринин эпикалык чыгармаларында салттык тема катары кеңири орун алган. А-тин атасы Азизкандын бир тууганы Алоокенин баласы «Алтымыш жайсаң кенжеси, Алоокенин эркеси» Коңурбайдын «Азизкандын арам сийдик жалгызы», — деп А-ке каршы турушундай көрүнүш түрк-моңгол элдериндеги Чынгыз-кандын «законсуз туулган бала» катары бир туугандары менен араздашканы жөнүндөгү уламыштан, Кавказ элдеринин орток эпосу «Нарттардагы» укмуштуу жол менен туулган Сосурконун өзүнүн 99 бир тууганы менен өмүр бою каршылашып өтүшүнөн көрүнөт.  Л. А. Ильина. Алмамбет баатыр. Мындай мотив бир кыйла өзгөртүлүп, жаңы түргө келген калыбында түрк элдеринин «Алпамыш» эпосунда Каражан жана анын бир туугандары калмактын 90 баатырынын ортосундагы күрөшүндө учурайт. А-тин образынын байыркылыгын маданий каармандын образына таандык мифтик-фантастикалык элементтердин мол сакталып калышы да айгинелейт. А-тин табияттын каардуу күчтөрүн элестеткен укмуштуу жандарга (Макел-Малгун) каршы күрөшү, аярлык өнөрдүн түрдүү жактарына ээ болушу (мисалы, алтымыш баштуу ажыдаарды багындырышы), табиятты, аба ырайын өзгөртүшү (күндү жайлоо), жан-жаныбарлардын тилин билиши, керек учурда кубулуп кетиши (мисалы, Коңурбайдын кеп тонун кийип кубулуп, ал чекке койгон куу кулжа менен сүйлөшүүсү) жана башкалар сыйкырдуу өнөрлөрүнүн баары эпикалык чыгармалардагы маданий каарманга таандык белгилер (маданий каармандын образы адамдар алгачкы уруулук доордо жашап, табияттын жашыруун сырларын өздөштүрө баштаган мезгилинде пайда болгону атайын изилдөөлөрдө көрсөтүлгөн). А-тин образында адамзаттын байыркы учурда жан сактаткан бирден-бир жана алгачкы кесиби — аңчылыктын да айрым белгилери сакталганын байкайбыз. Ырас, бүгүнкү күндөгү баатырдык-тарыхый эпостун каарманы болуп калыптанган А-те аңчылык доордун уруу өкүлүнүн образынын айрым рудименти гана сакталган. Айрыкча кайберендер эгеси Байыңдын (Борбодук Азиядагы түрк-моңгол элдеринде Байың аңчылыктын кудайы) кызы, кереметтүү Аруукеге үйлөнүшүндө аңчылык доорго таандык ишеним-түшүнүктөрдүн белгилери ачыгыраак байкалат. А-тин образынын байыркылыгын анын ысмынын этимологиясы да ачык көрсөтөт. Эпикалык чыгармалардын салтында (айрыкча алардын алгачкы үлгүлөрүндө) каармандын аты анын аткарган ишине, кесибине (анын ичинде сыйкырчылыгына, аярлыгына да) байланыштуу болот. Мисалы, орус былинасынын каарманы, аңчы жана жадыгөй Волх Всеславьевичтин аты «волхв» — «сыйкырчы» деген сөздөн алынган. Борбордук Азияда жашаган түркмоңгол элдеринин тилинде «албан» деген сөз бар. Ал кубулуп кетүүчү көз боочу, сыйкырчы, аяр, жадыгөй, айлакер жигит, шамдагай, эптүү деген маанилерге эгедер. Укмуштуу өнөрлөргө ээ эл кытайдан сыйкырчылыкты, аярлыкты, жайчылыкты үйрөнө келген адам катары чоролор ичинде орошон айырмаланып турган А-тин атынын төркүнү ушул сөз менен байланыштуу болушу толук ыктымал. Ырас, «Манас» эпосун изилдеп жүрүшкөн айрым окумуштуулардын пикири боюнча «Алмамбет» деген ат «альмугаммед» деген араб сөзүнөн чыгат (Б. Юнусалиев). Бирок, бул сөз А-тин атына үндөш келип, сырткы формасы жакын болгону менен толук ынандыра албайт. Анткени, А. «Манас» эпосундагы эң байыркы образдардын бири жана пайда болуу доору адамдар табияттын үстүнөн адеп жеңишке жетише баштаган аңчылык мезгилге таандык.  Т. Герцен. Алмамбет. Демек, бул каармандын аты кыргыз тилине кийин кире баштаган араб сөзүнөн алынышы мүмкүн эмес. А-тин образы эпостун көөнө стадияларында, мифтик-фантастикалык элементтерди камтыган баатырдык жомоктордун тушунда пайда болсо да, өзүнүн калыптанып бүткөн түрүнө баатырдык-тарыхый эпостун чегинде гана ээ болгон. Анын образына көркөм конкреттүүлүк, кыргыз элинин белгилүү тарыхый окуялары менен байланыштуулук, реалдуу эпикалык өмүр баян ушул мезгилде келип кирген. А-тин трансформацияланган эпикалык жаңы өмүр баяны таптык жиктелүү күч алган коомдун тушундагы социалдык кагылыштардын натыйжасында пайда болгон мотивдер менен толукталган. Анын өз жакындары менен кагылышын коом басып өтүп, унутула баштаган социалдык кагылыш менен мотивдөө кийинки доордун өкүлдөрү үчүн түшүнүксүз болуп, жаңы доорго Ылайык мотивдөөнү талап кылгандыктан анын Эсенкан, Коңурбай жана башкалар өз жакындары менен кагылышы энелик доордун укуктары менен аталык доордун укуктарынын кагылышы эмес, жеке бийлик күч алган монарх менен өз укугун коргогон инсандын күрөшү катары түс ала баштаган. А-тин адил, ак ниет, калыс башкаруучу катары элдин таламын талашып, алардын бийлигин кандардан коргоп чыгышы кытай жеринен куугунтукталып кетишине себеп болуп көрсөтүлөт. А-тин чыныгы динди издөөчү катары сүрөттөлүшү да ушул доорго туура келет. Кыргыздар ислам динин кабыл ала баштаганда, жогорудагы мурдатан кеңири белгилүү айрым мотивдер бурмаланып, мусулман идеологиясынын айрым түстөрүнө ээ болгон, мүмкүн бул максатта Орто Азия элдерине кеңири таралган Огуз-хан, Бугра-хан жөнүндөгү уламыштардын айрым мотивдери пайдаланылган. А-тин бир элден бир элге өтүп келишиндеги мотивдердин калыптанышына феодалдык доордогу ич ара кагылышууларга байланышкан тарыхый фактылар да таасирин тийгизген. Орто кылымдагы бийлик талашуунун, ошондой эле башка чырлашуулардын натыйжасында феодал төбөлдөрүнүн жоо тарапка өтүп кетип, бийликке ээ болушу адаттагы көрүнүштөрүнүн бири болгон. Мындай фактылар кыргыз тарыхында да көп кездешет. Мисалы, эне-сайлык кыргыздардын жыйырма жылга созулган катуу кармаштардан кийин, ошол кездеги Борбордук Азиядагы күчтүү мамлекеттин бири уйгурлардын үстүнөн болгон 840-жылдагы белгилүү чоң жеңишинде, уйгур ханы Чжан Синге каршы 839-ж. көтөрүлүш чыгаргандан кийин кыргыздар тарапка өтүп келген уйгур кол башчысы Күлү Ваганын салымы зор болгон. Айрым окумуштуулар ушул Күлү Баганын «Манас» эпосундагы А-тин образынын прототиби деген жоромол айтышат. Мунун жүйөлүү жагы да бар. «Манас» изилдөөчү көрүнүктүү окумуштуулардын басымдуу көпчүлүгү эпостун эпикалык борборун кыргыздардын жогоруда айтылган тарыхый мезгилине, 9 — 10-кылымдагы улуу державалык дооруна таандык кылышат. Кыргыз элинин ушул доордогу урунттуу чоң тарыхый окуясындагы көрүнүктүү инсан Күлү Баганын «Манас» эпосуна прототип болуп кириши толук ыктымал. Күлү Бага менен эпостун каарманы А-тин өмүр жолуна байланышкан окуялардын айрым урунттуу жерлеринин окшош болушу да ушул жоромолдун пайдасына кызмат кылат. А-тин атасы Азизкан кытайдын башкы кандары: Карыкан, Эсенкан, Алоокелер менен бир тууган жана бийлик жагынан тең ата укукта болгон сыяктуу эле тарыхый инсан Күлү Баганын уруусу — эдиздер да Уйгур конфедерациясын түзгөн он беш уруунун бири болуу менен бирге бийлик башында турган урууга тең ата болуп, айрым учурда бийликке да келип турушкан. А. атасы Азизкан, жакын туугандары кытай кандары менен каршылашып Манаска качып келип, кийин анын колун баштап барып Бээжинди багындырышындай окуяны тарыхый инсан Күлү Бага да башынан кечирген. Эдиздер уруусу элүү жыл бийлик талашып күрөшөт, бул күрөштүн аягында Күлү Бага кыргыздарга өтүп келип, алардын колун баштап барат да уйгурлардын борбору Орду-Балыкты талкалайт. Күлү Баганын уруусунун «эдиз» аталып, А-тин атасы Азизкандын атынын байыркы кыргыз тилиндеги формасы болуп саналышы да өзүнчө кызыгууну туудурат, К. Азизкан. Р. Сарыпбеков |
Получить все переводы слова - "АЛМАМБЕТ" по направлению Кыргызча-Кыргызча.
Найти все переводы слова "АЛМАМБЕТ" на Кыргызском языке из всех словарей в системе - Эл-Сөздүк
Хотите добавить свой перевод для слово: "АЛМАМБЕТ"?
Ввойти
=